صنعت زغال‌سنگ

نویسنده: فرزانه کوزه‌گران

زغال سنگ و انواع آن

  1. پیت: پیت ابتدایی‌ترین مرحله تشکیل زغال‌سنگ است و از بقایای نیمه‌تجزیه‌شده گیاهان در محیط‌های مرطوب و مردابی تشکیل می‌شود.
  2. لیگنیت: لیگنیت که به آن زغال‌سنگ قهوه‌ای نیز گفته می‌شود، مرحله بعد از پیت است و نسبت به آن تراکم و کربن بیشتری دارد. رنگ آن قهوه‌ای تیره تا سیاه است.
  3. ساب‌بیتومینه: مرحله‌ای بین لیگنیت و بیتومینه است و از نظر انرژی و تراکم بالاتر از لیگنیت است.
  4. بیتومینه: یکی از رایج‌ترین انواع زغال‌سنگ با تراکم بالا و ارزش حرارتی بالا. رنگ آن سیاه براق است.
  5. آنتراسیت: باکیفیت‌ترین نوع زغال‌سنگ، بسیار متراکم و براق. دارای کمترین میزان ناخالصی است.
  6. گرافیت: گرافیت عملاً زغال‌سنگ محسوب نمی‌شود، اما در بالاترین حد دگرگونی زغال‌سنگ قرار دارد. ساختار آن کریستالی و خالص است.

   

کاربردهای عمده زغال سنگ

    1. صنعت برق

    نوع زغال‌سنگ مورد استفاده: لیگنیت، ساب‌بیتومینه و بیتومینه.

    کاربردها: سوخت نیروگاه‌های حرارتی: زغال‌سنگ برای تولید بخار آب استفاده می‌شود که توربین‌ها را به حرکت درآورده و برق تولید می‌کند.

    1. صنعت فلزات

    نوع زغال‌سنگ مورد استفاده: بیتومینه (برای تولید کک).

    کاربردها:

     تولید کک: زغال‌سنگ بیتومینه در فرآیند کک‌سازی حرارت داده می‌شود تا ناخالصی‌ها حذف شوند و کک تولید شود. کک در کوره‌های بلند برای ذوب سنگ آهن استفاده می‌شود.

    صنعت فولادسازی: کک به‌عنوان منبع کربن و عامل احیا در تولید فولاد به کار می‌رود.

    ساخت فروآلیاژها: زغال‌سنگ به‌عنوان عامل احیا در تولید فروسیلیکون و فروکروم کاربرد دارد.

    1. گرمایش و سوخت خانگی

    نوع زغال‌سنگ مورد استفاده: آنتراسیت و لیگنیت.

    کاربردها:

        آنتراسیت به دلیل تمیزی سوختن و گرمای زیاد، برای گرمایش خانگی در مناطق سردسیر استفاده می‌شود.

        لیگنیت نیز در برخی مناطق به‌عنوان سوخت ارزان در مصارف خانگی استفاده می‌شود.

زنجیره تولید زغال سنگ

استخراج زغال سنگ: استخراج زغال سنگ از معدن به دو روش استخراج سطحی و استخراج زیر زمینی انجام می‌گیرد.

فرآوری زغال سنگ: شامل خردایش زغال سنگ و آماده‌سازی برای فرآیند جداسازی می‌شود. فرآیند جداسازی نیز برای جدا کردن ذرات زغال سنگ از خاک و سنگ و دیگر مواد می‌باشد. در نهایت زغال سنگ‌های جدا شده برای کاهش رطوبت به دستگاه خشک‌کن منتقل می‌شود. همچنین گوگرد زدایی از زغال‌سنگ برای افزایش کیفیت آن نیز در این مرحله حائز اهیمت است.

کک سازی:  کک جهت استفاده در فرآیند احیاء فولاد در روش کوره بلند مورد استفاده قرار می‌گیرد. برای تولید کک، زغال سنگ در کوره‌های بدون هوا، حرارت داده می‌شود تا مواد فرار آن جدا شده و کک به دست آید.

بزرگترین کشورهای تولیدکننده زغال سنگ

بر اساس آخرین آمار موجود در سال 2023، 7 کشور برتر تولیدکننده زغال‌سنگ دنیا و میزان تولید سالانه آنها عبارتند از:

    چین: حدود 4.88 میلیارد تن، بزرگترین تولیدکننده و مصرف‌کننده زغال‌سنگ جهان. بیشتر تولید چین به تأمین نیروگاه‌های برق و صنایع سنگین اختصاص دارد​

    هند: حدود 1.25 میلیارد تن، دومین تولیدکننده زغال‌سنگ. این کشور از زغال‌سنگ برای تولید برق و زیرساخت‌های صنعتی استفاده می‌کند​

    ایالات متحده: حدود 500 میلیون تن در سال، با کاهش تولید به دلیل جایگزینی منابع دیگر انرژی​

    استرالیا: حدود 460 میلیون تن، یکی از بزرگترین صادرکنندگان زغال‌سنگ جهان​

    اندونزی: حدود 400 میلیون تن، صادرکننده بزرگ زغال‌سنگ حرارتی​

    روسیه: حدود 380 میلیون تن، با تمرکز بر صادرات به بازارهای آسیایی​

    آفریقای جنوبی: حدود 230 میلیون تن، با سهم عمده در صادرات و تأمین انرژی داخلی.

   

بیشترین دارندگان ذخایر زغال سنگ در جهان

بر اساس آخرین اطلاعات موجود، 8 کشور برتر از نظر ذخایر زغال‌سنگ و میزان تقریبی ذخایر آن‌ها عبارتند از:

    ایالات متحده آمریکا: حدود 248 میلیارد تن، معادل 23.5٪ از کل ذخایر جهانی.

    روسیه: حدود 162 میلیارد تن، معادل 15.4٪ از ذخایر جهانی.

    استرالیا: حدود 150 میلیارد تن، معادل 14٪ از ذخایر جهانی.

    چین: حدود 143 میلیارد تن، معادل 13.6٪ از ذخایر جهانی.

    هند: حدود 107 میلیارد تن، معادل 10.1٪ از ذخایر جهانی.

    اندونزی: حدود 38 میلیارد تن.

    آفریقای جنوبی: حدود 35 میلیارد تن.

    قزاقستان: حدود 25 میلیارد تن.

اطلاعات فوق بر اساس گزارش‌های IEA، انجمن جهانی زغال‌سنگ (WCA) و منابع رسمی دیگر ارائه شده است​.

تجارت جهانی زغال سنگ

تجارت جهانی زغال سنگ در سال‌های اخیر با افزایش تقاضا در آسیا و تغییر مسیر تجارت به سمت شرق به رشد قابل توجهی دست یافته است. در سال 2022، حجم تجارت بین‌المللی زغال سنگ به 1376 میلیون تن رسید. از این مقدار، حدود 77 درصد مربوط به زغال سنگ حرارتی است و 95 درصد کل صادرات زغال سنگ به صورت حمل‌ونقل دریایی انجام می‌شود.

بزرگترین صادرکنندگان زغال سنگ:

    استرالیا: در سال 2022، اندونزی با صادرات 393 میلیون تن، بزرگترین صادرکننده زغال سنگ جهان بود و 28.1 درصد از کل صادرات جهانی را به خود اختصاص داد. شامل هر دو نوع حرارتی و متالورژیک (زغال سنگ کک‌شو) که به دلیل خلوص بالاتر ارزش بیشتری دارد.

 اندونزی: با حدود 366 میلیون تن در سال 2022، معادل 26.1 درصد از صادرات جهانی. بیشتر صادرات این کشور شامل زغال سنگ حرارتی است که به دلیل ارزان بودن و کیفیت مناسب در نیروگاه‌های برق در آسیا محبوب است. چین، هند، و سایر کشورهای جنوب شرق آسیا از مهم‌ترین خریداران هستند.

  روسیه: با  184 میلیون تن در سال 2022.

بزرگترین معادن زغال سنگ جهان

  1. بزرگترین واردکنندگان زغال سنگ:

      چین: چین بزرگترین واردکننده زغال سنگ جهان است. در سال 2022، این کشور حدود 319 میلیون تن زغال سنگ وارد کرد. چین به طور عمده زغال سنگ حرارتی برای تولید برق و همچنین زغال سنگ متالورژیک برای صنایع فولادسازی وارد می‌کند. اگرچه چین بزرگترین تولیدکننده زغال سنگ در جهان است، اما به دلیل تقاضای بالای داخلی برای سوخت و نیازهای صنعتی، همچنان به واردات زیادی نیاز دارد.

      هند: هند دومین واردکننده بزرگ زغال سنگ جهان است. در سال 2022، هند حدود 239 میلیون تن وارد کرد. با وجود اینکه هند دومین تولیدکننده بزرگ زغال سنگ در جهان است، کمبود زغال سنگ با کیفیت بالا برای استفاده در نیروگاه‌ها و صنایع فولادسازی باعث افزایش واردات آن شده است.

      ژاپن: ژاپن با واردات حدود 182 میلیون تن در سال 2022، یکی از بزرگترین واردکنندگان زغال سنگ در جهان است. این کشور بیشتر زغال سنگ متالورژیک برای صنعت فولاد و همچنین زغال سنگ حرارتی برای تولید برق وارد می‌کند.

بزرگترین معادن زغال سنگ جهان

  1. بزرگترین واردکنندگان زغال سنگ:

      چین: چین بزرگترین واردکننده زغال سنگ جهان است. در سال 2022، این کشور حدود 319 میلیون تن زغال سنگ وارد کرد. چین به طور عمده زغال سنگ حرارتی برای تولید برق و همچنین زغال سنگ متالورژیک برای صنایع فولادسازی وارد می‌کند. اگرچه چین بزرگترین تولیدکننده زغال سنگ در جهان است، اما به دلیل تقاضای بالای داخلی برای سوخت و نیازهای صنعتی، همچنان به واردات زیادی نیاز دارد.

      هند: هند دومین واردکننده بزرگ زغال سنگ جهان است. در سال 2022، هند حدود 239 میلیون تن وارد کرد. با وجود اینکه هند دومین تولیدکننده بزرگ زغال سنگ در جهان است، کمبود زغال سنگ با کیفیت بالا برای استفاده در نیروگاه‌ها و صنایع فولادسازی باعث افزایش واردات آن شده است.

      ژاپن: ژاپن با واردات حدود 182 میلیون تن در سال 2022، یکی از بزرگترین واردکنندگان زغال سنگ در جهان است. این کشور بیشتر زغال سنگ متالورژیک برای صنعت فولاد و همچنین زغال سنگ حرارتی برای تولید برق وارد می‌کند.

بزرگترین معادن زغال سنگ جهان

    1. معدن نورث آنتراستیت در ایالات متحده

    ذخیره: حدود 1.7 میلیارد تن زغال‌سنگ حرارتی.

    تولید سالانه: بیش از 100 میلیون تن.

    ویژگی استخراج: به صورت روباز با استفاده از تجهیزات پیشرفته و فرآیندهای خودکار.

    1. معدن‌های وودهاوس در استرالیا

        ذخیره: حدود 4 میلیارد تن.

        تولید سالانه: نزدیک به 90 میلیون تن زغال‌سنگ کک‌شو.

        ویژگی استخراج: تلفیق روش‌های روباز و زیرزمینی.

    1. معدن دیبیتا در چین

        ذخیره: بیش از 3 میلیارد تن زغال‌سنگ حرارتی.

        تولید سالانه: تقریباً 70 میلیون تن.

        ویژگی استخراج: روباز و بهره‌گیری از ماشین‌آلات سنگین.

قیمت جهانی

    1. در نمودار روبرو روند قیمت زغال‌سنگ به دلار آمریکا برای هر تن ذکر شده است. این قیمت نشان‌دهنده بازار جهانی است و معمولاً به شاخص‌های منطقه‌ای مانند شاخص نیوکاسل (استرالیا) مرتبط است.

      قیمت زغال‌سنگ تحت تأثیر عواملی مانند تقاضای جهانی از نیروگاه‌ها و صنایع فولاد، عرضه و ظرفیت معادن، جایگزینی انرژی‌های تجدیدپذیر، هزینه‌های حمل‌ونقل، قوانین زیست‌محیطی و مالیات کربن، و نوسانات اقتصادی و ارزی است. کشورهایی مانند چین و هند با تقاضای بالا و تولیدکنندگانی مثل استرالیا و اندونزی در تنظیم عرضه و قیمت نقش مهمی دارند.

معادن زغال سنگ در ایران

معدن پروده طبس

این معدن بزرگ‌ترین معدن مکانیزه زغال‌سنگ ایران است و عمدتاً زغال‌سنگ کک‌شو تولید می‌کند. ذخیره قطعی آن حدود 1.1 میلیارد تن برآورد شده و تولید سالانه آن حدود 1.5 میلیون تن زغال‌سنگ خام و 750 هزار تن کنسانتره کک‌شو است. این معدن تحت مالکیت شرکت زغال‌سنگ پروده طبس است و محصولات آن عمدتاً در صنایع فولاد و ذوب‌آهن مصرف می‌شوند​.

معادن زغال‌سنگ کرمان

این مجموعه شامل چندین معدن کوچک‌تر است که زغال‌سنگ کک‌شو و حرارتی تولید می‌کنند. میزان تولید سالانه این معادن حدود 8 درصد از تولید کشور است. این معادن توسط شرکت‌های محلی مدیریت می‌شوند و نقش مهمی در تامین نیاز داخلی دارند​.

معدن البرز شرقی

این معدن عمدتاً زغال‌سنگ حرارتی تولید می‌کند و حدود 3 درصد از تولید زغال‌سنگ کشور را به خود اختصاص داده است. مدیریت آن بر عهده شرکت صنعتی و معدنی شمال شرق شاهرود است که بخشی از نیاز داخلی را تامین می‌کند​.

معدن البرز مرکزی

این معدن زغال‌سنگ حرارتی و بخشی کک‌شو تولید می‌کند و سهم آن در تولید کشور حدود 13 درصد است. این معدن در نزدیکی شمال ایران واقع شده و بخشی از زغال‌سنگ مورد نیاز صنایع مختلف را تمین می‌کند​.

شرکت‌های زغال سنگ بورسی (کزغال)

    1. شرکت زغال سنگ پرورده طبس (کزغال)

          این شرکت در زمینه استخراج زغال سنگ کک‌شو فعالیت می‌کند که عمدتاً در صنعت فولاد استفاده می‌شود. محصولات اصلی شامل کنسانتره زغال سنگ (با ظرفیت 750 هزا تن در سال) و فراوری باطله‌های زغال سنگ است. این شرکت در سال 1399 وارد بورس شد و یکی از تأمین‌کنندگان اصلی ذوب‌آهن اصفهان است​.

      میزان تولید و فروش و سودآوری این شرکت تا حد زیادی تحت تأثیر اورهال ست لانگوال آن است. به طوری که تقریبا هر 18 ماه شرکت وارد اورهال شده و با خارج کردن ست لانگوال از تونل‌ها و استفاده از تجیزات سنتی، کاهش تولید را در کزغال شاهد هستیم. البته این شرکت برای رفع این مشکل به دنبال خرید ست دوم لانگوال است تا پایداری تولید خود را افزایش دهد اما تاکنون به دلیل تحریم‌های بین‌المللی و بدعهدی طرف‌های خارجی قرارداد، موفق به انجام این مهم نشده است.

شرکت‌های زغال سنگ بورسی (کپرور)

    1. شرکت فرآوری زغال سنگ پرورده طبس (کپرور)

      کپرور در زمینه تولید کنسانتره زغال سنگ فعالیت می‌کند. این شرکت از فناوری‌های پیشرفته برای فراوری زغال سنگ استفاده می‌کند و بخش عمده‌ای از تولیدات آن به صنایع فولادسازی عرضه می‌شود. کپرور یکی از بازیگران کلیدی در بازار زغال سنگ ایران است.

      ا ین شرکت در آخرین سال مالی خود حدود 7 میلیون دلار سود خالص داشته و روند حاشیه سود عملیاتی نیز نزوالی بوده است.به همین دلیل این شرکت‌ها به دنبال افزایش ضریب نرخ محصولات بر حسب شمش فخوز هستند. در حال حاضر نرخ فروش کنسانتره بر اساس 26.5 درصد شمش فخوز تعیین می‌شود که مورد اعتراض شرکت‌های زغال سنگ است. البته در این خصوص شرکت‌های فولادی دست بالاتر را دارند. چرا که این شرکت‌ها به راحتی می‌توانند زغال سنگ خریداری خود را با واردات جایگزین کنند.

شرکت‌های زغال سنگ بورسی (کطبس)

    1. شرکت زغال سنگ نگین طبس (کطبس)

          این شرکت یکی از قدیمی‌ترین تولیدکنندگان زغال سنگ در ایران است که در سال 1382 وارد بورس شد. عمده فعالیت آن در زمینه استخراج زغال سنگ حرارتی و تأمین مواد اولیه برای صنایع داخلی مانند سیمان و نیروگاه‌ها است.

      کطبس در آخرین سال مالی خود بیش از 4 میلیون دلار سود خالص محقق کرده است(محاسبه بر اساس دلار نیمایی). این شرکت طی سالیان اخیر روند رو به رشدی را در سود خالص دلاری و حاشیه سود تجربه کرده است.

      روند تولید و فروش فصلی نیز در نمودار روبرو آورده شده که بر اساس آن، شرکت پایداری نسبی را داشته است. البته کطبس مقیاس کوچکتری دارد و طی فصول گذشته نوسان بیشتری در حاشیه سود خود داشته است.

شرکت‌های زغال سنگ بورسی (کشرق)

شرکت صنعتی و معدنی شمال شرق شاهرود (کشرق)

    فعالیت اصلی این شرکت شامل استخراج و فروش زغال سنگ حرارتی و کک‌شو است. کشرق در سال 1374 تأسیس و در سال 1390 وارد بازار فرابورس شد. عمده تولیدات این شرکت برای مصرف داخلی صنایع فولاد و انرژی استفاده می‌شود.

این شرکت نوسانات بیشتری در سودآوری خود، نسبت به سایر شرکت‌های مورد بررسی داشته و حتی در سال‌های 94 و 96 وارد محدوده زیان شده است. اوج سودآوری شرکت در سال 1399، با رقم حدود 1 میلیون دلار رقم خورد و پس از آن شاهد روند نزولی در حاشیه سود عملیاتی و سودآوری دلاری شرکت بوده‌ایم.

روند حاشیه سود و بازدهی صنعت

نمودار روبرو روند حاشیه سود خالص شرکت‌های صنعت را نشان می‌دهند. بر این اساس در سالیان اخیر نماد کطبس بالاترین حاشیه سود خالص را به ثبت رسانده که عمدتا به رشد نرخ فروش دلاری شرکت مربوط می‌شود.

 همانطور که قبلا نیز اشاره شد، نماد کشرق، حاشیه سود خالص کمتری داشته  و تنها شرکت زیان‌ده صنعت در سال مالی خود، طی 10 سال اخیر بوده است.  از عمده دلایل این نوسان در سودآوری و حاشیه سود، عدم پایداری در تولید و کیفیت محصولات شرکت می‌باشد.

همانطور که مشاهده می‌شود، 4 شرکت بورسی صنعت در بازه‌های زمانی 3ماه، 1 سال و 3 سال که نماینده افق زمانی کوتاه مدت، میان مدت و بلندمدت هستند، همگی کمتر از بازدهی شاخص کل در زمان مشابه بوده‌اند که نشان از اوضاع نه چندان جالب صنعت دارد.

در این میان نماد کزغال بدترین عملکرد را به ثبت رسانده است. این شرکت در فصول گذشته تحت تأثیر مشکلات در تونل‌های خود، طولانی شدن اوورهال ست لانگوال و عدم توفیق در خرید ست دوم لانگوال، دچار افت قیمت سهام شده است.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

زغال سنگ به عنوان ماده اولیه صنعت فولاد، از اهمیت بالایی برخوردار است. البته در ایران به دلیل وجود منابع گازی فراوان، غالب فولادسازی‌ها به روش احیاء مستقیم انجام و با استفاده از گاز طبیعی فرآیند احیاء فولاد انجام می‌شود. با این وجود به طور تقریبی سالانه 4 میلیون تن زغال سنگ در کشور مصرف می‌شود که تقریبا نیمی از آن از کشورهای دیگر تأمین می‌شود. وجود محدودیت‌های صادراتی و کیفیت نسبتا پایین زغال سنگ داخلی توان رقابت را از آن‌ها سلب کرده و باعث شکل‌گیری دست بالاتر فولادسازان در نرخ‌گذاری محصولات شده است. پیشنهاد زغال سنگی افزایش نسبت نرخ کنسانتره زغال سنگ به 33.5 درصد شمش فخوز است که طبیعتا مورد پذیرش فولادسازان، نمی‌باشد. به هر حال در صورت رشد احتمالی این نرخ و همچنین رشد دلار نیما، انتظار رشد نرخ و حاشیه سود می‌رود و این موضوع می‌تواند به جذابیت‌های صنعت بیافزاید.

موضوع مهم دیگر روند تولید و فروش در صنعت است. شرکت‌های زغال سنگی دارای تجهیرات مکانیزه برداشت از صنعت هستند که نیاز به اورهال و تعمیرات و نگهداری دارند. در سالیان گذشته به دلیل تحریم‌های اقتصادی گسترده، رشد و به روز رسانی تجهیزات و تکنولوژی در شرکت‌ها، از چالش‌های اصلی صنعت بوده و باعث کاهش فروش و به تبع آن سودآوری نمادها شده است. بنابراین پیش از اقدام به سرمایه‌گذاری در این شرکت‌ها باید از برنامه شرکت برای برداشت و تولید در ماه‌های آتی اطلاع کسب کرد.

از مزیت‌های صنعت نیز می‌توان به تقسیم سود بالا و دلاری بودن نرخ محصولات اشاره کرد که نمادها را برای اختصاص دادن بخش هر چند کوچک از پورتفوی به آن‌ها مناسب می‌سازد.

منابع

در تهیه این گزارش از منابع زیر استفاده شده است:

  • Codal.ir
  • Bourseview.com
  • Enigma.ir
  • World Coal Association (WCA)
  • International Energy Agency (IEA)
  • Statista

سلب مسئولیت: این گزارش و محتوای آن صرفا جهت اطلاع از آخرین وضعیت بازارهای دارایی بوده و به تنهایی جهت اخذ تصمیمات سرمایه‌گذاری مناسب نیست و سبدگردان دانایان مسئولیتی در قبال خرید و فروش‌های صورت گرفته نخواهد داشت.

اخبار مرتبط