نفت خام و نحوه تشکیل آن
نفت در طی تجزیه مواد آلی طی میلیون‌ها سال در اعماق دریاها و اقیانوس تولید شده است. هنگامی که مقادیر زیادی از جانوران مرده – در درجه اول زئوپلانکتون و جلبک‌ها – در زیر سنگ‌های رسوبی تحت تأثیر گرما و فشار شدید قرار بگیرند، نفت خام تشکیل می‌شود.
نفت‌گیر یا تله نفتی در زمین‌شناسی نفت به ساختاری زمین‌شناختی گفته می‌شود که سنگ مخزن و پوش‌سنگ یک مخزن نفتی را تحت تأثیر قرار داده و امکان تجمع منابع هیدروکربن در یک مخزن نفتی را فراهم میکند. نفت‌گیر به مجموع سنگ مخزن و پوش‌سنگ آن می‌گویند که باعث به دام افتادن نفت در سنگ مخزن می‌شود.
استخراج نفت خام به دو روش اصلی انجام می‌شود: حفاری خشکی و حفاری دریایی. در حفاری خشکی، چاه‌هایی به عمق زمین حفر می‌شود تا به مخازن نفت خام دسترسی پیدا کند. حفاری دریایی نیز شامل استخراج نفت از بستر دریاها و اقیانوس‌ها است.
مراحل پالایش و فرآورده‌ها
مراحل پالایش شامل تقطیر، کرکینگ، ریفورمینگ، بلندینگ و تریتینگ می‌شود.
در مرحله تقطیر، نفت خام در دمای بالا تبخیر شده و در برج تقطیر به فرآورده‌های نفتی نظیر گازهای مایع، بنزین، نفت سفید، گازوئیل، نفت کوره و وکیوم باتوم می‌شود.
در این برج فرآورده‌های نفتی سبک‌تر نظیر گاز مایع و بنزین در بالا قرار می‌گیرند و فرآورده‌های سنگین نظیر قیر و نفت و کوره در پایین برج قرار می‌گیرند. فرآورده‌های سبک‌تر عمدتا دارای حاشیه سود بالاتری می‌باشند. هر چه خوراک دریافتی واحد تقطیر سبک‌تر باشد فرآورده‌های تولیدی نیز به صرفه‌تر خواهند بود.
در ادامه پالایشگاه‌ها برای تبدیل فرآورده‌های سنگین به سبک و افزایش کیفیت محصولات، فرآیندهایی نظیر کرکینگ، ریفورمینگ، بلندینگ و تریتینگ انجام می‌شوند.
کاربرد فرآورده‌های نفتی
سوخت‌های تولیدی پالایشگاه‌ها شامل گاز طبیعی، گاز مایع، سوخت جت، بنزین و گازوئیل می‌شوند. این فرآورده‌ها عمدتا در قسمت بالایی برج تقطیر قرار می‌گیرند و ارزش افزوده بالاتری برای پالایشگاه دارند. گاز طبیعی به عنوان خوراک واحدهای پتروشیمی و سوخت بسیاری از واحدها مورد استفاده قرار می‌گیرد. سایر این سوخت‌ها نیز جهت استفاده در وسایل نقلیه زمینی، دریایی و هوایی فروخته می‌شوند.
وکیوم باتوم و لوبکات به عنوان فرآورده‌های سنگین‌تر پالایشگاه‌ها به ترتیب برای تولید قیر و روانکارها کار می‌روند.
همچنین فرآورده‌هایی نظیر نفتا و پلتفرمیت پیشران صنعت پتروشیمی بوده و کاربرد گسترده‌ای در آن‌ها دارند. پلتفرمیت در واحدهای آروماتیکی و نفتا در واحدهای الفینی استفاده می‌شود.
ذخایر و تولید نفت دنیا
کشور ونزوئلا حدود 303 میلیارد بشکه ذخیره نفت در اختیار دارد و از این حیث در جایگاه اول دنیا قرار دارد. کشور عربستان سعودی که در سال 2020، 297.5 میلیارد بشکه ذخیره نفت داشت، در حال حاضر با 267.2 میلیارد بشکه در جایگاه دوم دنیا ایستاده است.
کشور ایران نیز حدود 208 میلیارد بشکه نفت دارد و سومین کشور دارنده نفت در دنیا است.
بر اساس آخرین داده‌های ماهانه، بزرگ‌ترین تولیدکننده نفت خام دنیا با اختلاف قابل توجهی کشور ایالات متحده است. این کشور حدود 17 درصد از نفت خام دنیا را تولید میکند. همچنین مقدار تولید نفت در این کشور با شیب قابل توجهی در حال رشد است.
روسیه و عربستان به ترتیب با 9.9 و 8.8 میلیون بشکه تولید در روز در جایگاه‌های بعدی قرار دارند.
تجارت نفت در دنیا
بر اساس آمار سال 2022، کشور عربستان سعودی با میانگین صادرات حدود 7.36 میلیون بشکه در روز، بزرگ‌ترین صادرکننده نفت خام دنیا نام گرفت. پس از آن روسیه و عراق به ترتیب 4.78 و 3.71 میلیون بشکه در روز، در رتبه‌های بعدی قرار گرفتند.
کشور چین به دلیل ظرفیت بالای پالایش نفت در پالایشگاه‌های پرشمار خود، روزانه بیش از 10 میلیون بشکه نفت خام وارد میکند که بیشترین رقم در میان کشورهای دنیا است.
همچنین کشور آمریکا با وجود تولید بیش از 13 میلیون نفت در روز، دومین واردکننده نفت خام در جهان به شمار می‌رود.
ظرفیت پالایش نفت در دنیا
کشور چین در سال 2023 با ظرفیت پالایش حدود 18.5 میلیون بشکه در روز، در جایگاه اول دنیا قرار گرفت. این کشور آسیایی در سال 2010 دارای ظرفیت 12.3 میلیون تنی بود و ظرفیت بسیار کمتری نسبت به ایالات متحده داشت که نشان از رشد قابل توجه این صنعت در چین، طی سالیان اخیر دارد.
کشور ایران نیز ظرفیت پالایش حدود 2.2 میلیون تن در روز دارد و از این حیث در جایگاه 8ام دنیا قرار دارد.
بزرگ‌ترین پالایشگاه‌های دنیا
پالایشگاه “جامناگار” یک پالایشگاه نفت خام بخش خصوصی است که متعلق به صنایع Relianceدر گجرات هند است. این پالایشگاه در 14 جولای 1999 با ظرفیت نصب شده 668,000 بشکه در روز (106,200 متر مکعب در روز) راه‌اندازی شد. ظرفیت نصب شده فعلی آن 1,240,000 بشکه در روز (197,000 متر مکعب در روز) است. این پالایشگاه در حال حاضر بزرگ‌ترین پالایشگاه جهان است.
“مجتمع پالایشگاه پاراگوانا” پالایشگاه نفت مستقر در پونتو فیجو، ونزوئلا است، که متعلق به شرکت پترولئوس دی ونزوئلا می‌باشد. پالایشگاه پاراگوانا که در سال ۱۹۴۹ فعالیت خود را آغاز نموده، هم‌اکنون با ظرفیت تولید نفت خامی معادل 955,000 بشکه در روز، به‌عنوان دومین پالایشگاه جهان، شناخته می‌شود.
روند کرک‌ها و قیمت فرآورده‌ها
در نمودار روبرو روند کرک اسپرد محصولات پالایشی از ابتدای سال 1395 آورده شده است. روند کرک اسپردها تا سال 1399، روند نسبتا پایداری را طی کردند اما با آشکار شدن شیوع ویروس کرونا در چین در ابتدای سال 1399، سقوط ناگهانی کرک اسپردها اتفاق افتاد. پس از آن با بازگشت اقتصادها و کشف واکسن، شاهد روند افزایشی کرک اسپردها بودیم و در اوایل سال 1401، حاشیه سودهای بسیار بالایی برای پالایشگاه‌ها رقم خورد.
در حال حاضر کرک اسپرد محاسبه شده در شرایط نرمال و در حد اعداد قبل از کرونا می‌باشد. بنابراین سودهای محاسبه شده برای پالایشگاه‌ها با این قیمت‌ها قابلیت اتکا و تکرارپذیری نسبتا بالایی دارند.
بنزین به عنوان یکی از مهم‌ترین فرآورده‌های نفتی شناخته می‌شود. در نمودار مقابل روند قیمت بنزین اکتان 95 فوب خلیج فارس و نفت برنت و همچنین کرک اسپرد بنزین قابل مشاهده است. محصول بنزین جزء محصولات با ارزش افزوده بالا برای پالایشگاه‌ها محسوب می‌شود و معمولا حاشیه سود مثبت دارد.
میادین نفتی ایران
در نقشه روبرو مهم‌ترین میادین نفت و گاز کشور آورده شده است. ذخایر نفت ایران در حدود 208 میلیارد بشکه نفت خام می‌باشد که با فرض تداوم تولید فعلی تا حدود 140 سال کفایت میکند.
“شپنا” از “میدان نفتی مارون” و “شبریز” و “شتران” از میادین “اهواز” و “مارون” خوراک دریافت می‌کنند.
سه پالایشگاه “شبندر”، “شراز”، و “شاوان” نیز نفت خود را از میادین هنگام، گچساران و لاوان می‌گیرند. این سه شرکت، میعانات گازی خود را نیز از میادین مختلفی نظیر سرخون، عسلویه، آغاز و دالان، پارس جنوبی و مارون دریافت می‌کنند.
صادرات نفت ایران
در نمودار روبرو، روند صادرات نفت خام ایران بر اساس اطلاعات Tanker Trackers آورده شده است.
بر این اساس، صادرات نفت خام ایران در سال 2018، به طور میانگین حدود 2.3 میلیون بشکه در روز بوده است. همچنین در این مدت تنوع مشتریان نیز بیشتر بوده و علاوه بر چین، کشورهایی نظیر هند، ژاپن، ایتالیا، اسپانیا، کره جنوبی، ترکیه، امارات و سوریه نیز از مشتریان اصلی نفت ایران بوده‌اند. اما در ادامه با شدت یافتن تحریم‌های اقتصادی، شاهد کاهش قابل توجه صادرات و محدودتر شدن مشتریان نفت خام ایران بودیم.
در ادامه و از اواسط سال 2019 با شیوع گسترده ویروس کرونا، همزمان با کاهش شدید صادرات اتفاق افتاد و از آن پس نیز چین به تنها خریدار جدی نفت ایران تبدیل شد.
در ماه‌های اخیر صادرات نفت خام به مرز 1.8 میلیون بشکه در روز رسیده است که حدود 90 درصد آن به مقصد چین می‌باشد.
در مورد نرخ‌های فروش اطلاع دقیقی در دست نیست اما با توجه انحصار خرید شکل گرفته، اعطای تخفیف به خریداران انتظار می‌رود.
پالایشگاه‌های ایران
در کشور ایران 10 شرکت پالایش نفت و فرآورده‌های نفتی در حال فعالیت می‌باشد. این شرکت‌ها مجموعا ظرفیت اسمی پالایش حدود 2.2 میلیون بشکه در روز را دارند.
البته در عمل از حدود 3.3 میلیون بشکه تولید نفت در کشور، حدود 1.8 میلیون بشکه آن تحویل پالایشگاه‌ها شده و مابقی صادر می‌شود.
قدیمی‌ترین و بزرگ‌ترین پالایشگاه کشور، پالایشگاه آبادان می‌باشد. این شرکت در سال 1288 تأسیس شده و ظرفیت پالایش 390 هزار بشکه نفت در روز دارد.
ضریب پیچیدگی پالایشگاه‌ها
ضریب پیچیدگی یا قابلیت تولید فراورده‌های سبک و با ارزش افزوده بالاتر توسط آن پالایشگاه است. شاخص پیچیدگی عددی بین 1 تا 20 بوده و با بررسی انواع فرآورده‌های تولیدی پالایشگاه، میزان توانایی شرکت در تولید محصولات با تکنولوژی بالاتر را می‌سنجد.
در میان پالایشگاه‌های ایران، “شبندر” و “شتران” بالاترین ضریب پیچیدگی را دارند و محصولات با ارزش افزوده بالاتری را تولید می‌کنند. جالب توجه آن‌که میانگین این ضریب در جهان در حدود 11 می‌باشد.
ضریب پیچیدگی پالایشگاه‌ها
ضریب پیچیدگی یا قابلیت تولید فراورده‌های سبک و با ارزش افزوده بالاتر توسط آن پالایشگاه است. شاخص پیچیدگی عددی بین 1 تا 20 بوده و با بررسی انواع فرآورده‌های تولیدی پالایشگاه، میزان توانایی شرکت در تولید محصولات با تکنولوژی بالاتر را می‌سنجد.
در میان پالایشگاه‌های ایران، “شبندر” و “شتران” بالاترین ضریب پیچیدگی را دارند و محصولات با ارزش افزوده بالاتری را تولید می‌کنند. جالب توجه آن‌که میانگین این ضریب در جهان در حدود 11 می‌باشد.
ترکیب محصولات پالایشگاه‌ها
با توجه به کرک اسپرد متفاوت فرآورده‌های نفتی، ترکیب فروش این فرآورده‌ها برای هر پالایشگاه از اهمیت بالایی برخوردار است. به طوری که کرک اسپرد بنزین، نفت گاز، سوخت جت و نفت سفید بالاتر بوده و در مقابل نفت کوره در اغلب دوره‌ها بسیار پایین و منفی می‌باشد. بنابراین شرکت‌هایی که در سبد محصولات خود فرآورده‌های سبک‌تری دارند، حاشیه سود بالاتری نیز خواهند داشت.
البته کیفیت فرآورده‌های تولیدی نیز بسیار حائز اهمیت است و باعث افزایش نرخ و حاشیه سود فرآورده‌ها می‌شود. غالب پالایشگاه‌های کشور بنزین با اکتان 87 و 91 تولید می‌کنند و تنها “شپنا” 3 درصد تولیدات بنزین خود را به اکتان 95 اختصاص داده است.
نمادهای “شپنا”، “شبریز” و “شاوان” عمدتا بنزین اکتان 91 تولید می‌کنند که کیفیت بالاتری نسبت به بنزین اکتان 87 دارد.
همچنین در شراز، شتران و شبندر کم گوگردترین نفت گازها را تولید می‌کنند که دارای مرغوبیت بیشتری بوده و نرخ بالاتری نیز دارد.
دستورالعمل جدید نرخ خوراک و فرآورده‌های نفتی
در 23 دی‌ماه 1403، دستورالعمل جدید نرخ خوراک و فرآورده‌های شرکت‌های پالایشگاهی ابلاغ شد. در این مصوبه ذکر شده بود که فرمول‌های اعلامی از ابتدای 1402 اجرایی می‌شود. به این معنی که 11 ماه عطف به ما سبق صورت گیرد. البته در ادامه و با اعتراض اهالی بازار سرمایه و سهامدارن، این دستورالعمل اصلاح گردید و از تاریخ ابلاغ مورد محاسبه قرار گرفت.
عمده عامل اثرگذار در این دستورالعمل، تغییرات در فرمول محاسبه بنزین می‌باشد، به طوری که شاهد کاهش شدید کرک اسپرد این محصول خصوصا برای محصولات کم‌کیفیت‌تر هستیم.
به عنوان نمونه در فرمول بنزین اکتان 87، افزایش ضریب کاهنده، باعث کاهش نرخ محاسبه شده از فرمول شده است. در بنزین اکتان 87 یورو 4 و 5 نیز، استفاده از بنزین فوب خلیج فارس به جای سنگاپور کاهش قابل توجه نرخ فروش را موجب می‌شود.
دوره وصول مطالبات و دوره گردش کالا
شرکت‌های پالایشی عمده محصولات خود را به شرکت “پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی” (متعلق به وزارت نفت) می‌فروشند. در اینجا برای تحلیل شرایط دریافت مطالبات این شرکت‌ها، دوره وصول مطالبات آن‌ها را محاسبه و مقایسه کرده‌ایم.
بر این اساس، “شبندر” به طور میانگین 40 روزه مطالبات خود را وصول کرده است که بیشترین زمان در بین نمادهای پالایشگاهی بورسی است. در این بین نماد “شراز” با دوره وصول مطالبات 8 روزه، عملکرد بهتری دارد.
شرکت‌های پالایشگاهی معمولا حاشیه سود اندکی دارند. بنابراین مهم است که گردش بالایی بر روی موجودی کالا خود داشته باشند تا بتوانند سود قابل قبولی را برای سهامداران خود رقم بزنند.
از این رو به بررسی دوره گردش موجودی کالای این شرکت‌ها پرداخته‌ایم. “شاوان” هر 41 روز یکبار گردش موجودی کالا داشته که بالاترین در این بین است و بهترین عملکرد مربوط به “شپنا” با دوره گردش 18 روز می‌باشد.
وضعیت بازدهی و حاشیه سود نمادهای بورسی صنعت
در نمودار روبرو روند حاشیه سود عملیاتی 6 پالایشگاه بورسی از سال 1387 آورده شده است. به طور کلی در حاشیه سودها، شاهد روند صعودی و همبستگی بالای بین این 6 شرکت و نزدیک بودن آن‌ها به یک‌دیگر هستیم. البته با اجرای دستورالعمل جدید نرخ فرآورده‌ها، افت شدید حاشیه سودها در گزارشات فصلی قابل مشاهده است.
نمادهای “شاوان” و “شراز”، بیشترین نوسان در حاشیه سود عملیاتی سالیانه را تجربه کرده و بعضا در محدوده منفی نیز قرار گرفته‌اند. اما نمادهایی نظیر “شپنا”، “شتران” و “شبندر”، حاشیه سود پایدارتری دارند.
در بازه کوتاه‌مدت به دلیل دستورالعمل ابلاغی نرخ فرآورده‌ها، گزارشات فصلی ضعیف و شرایط نامساعد بازار، بازدهی اغلب نمادهای صنعت منفی و پایین‌تر از شاخص کل بوده است.
در بازه 3 ساله شرایط متفاوت است و تمامی نمادها بازدهی‌ای بالاتر از شاخص کل به ثبت رسانده‌اند. البته تنها نماد شبندر بازدهی بهتری در مقایسه با تورم داشته است که جای تأمل دارد.
صورت سود و زیان تجمیعی صنعت
در این بخش به ارائه صورت سود و زیان تجمیعی شرکت‌های صنعت پرداخته‌ایم.
این 6 شرکت بورسی، در سال 1402 مجموعا حدود 108 همت سود خالص داشته‌اند که نسبت به سال 1401، بیش از 14 درصد کاهش یافته است. از موارد قابل توجه، رشد قابل توجه مالیات (با وجود کاهش سود ابرازی) و هزینه مالی شرکت‌ها است.
همچنین حاشیه سود خالص صنعت به 9 درصد رسیده که از سال 1398 بی‌سابقه بوده است.
وضعیت قیمت به سود صنعت
در حال حاضر تمامی نمادهای پالایشی با نسبت P/E آینده‌نگر زیر 4 واحد در حال معامله هستند که نسبت پایینی برای صنعت محسوب می‌شود.
به نظر می‌رسد دستورالعمل‌های خلق‌‌الساعه، نرخ بالای بهره، رکود بازار سرمایه و درصد تقسیم سود پایین شرکت‌های صنعت، از جمله دلایل کاهش نسبت قیمت به سود است.
امید است با شکل‌گیری نگاه رشد محور (به جای کنترل محور) نزد مدیران اقتصادی کشور، شاهد رشد تولید در صنعت و حرکت به سمت محصولات با کیفیت بیشتر و ارزش افزوده بالاتر باشیم.
منابع
- در تهیه این گزارش از منابع اطلاعاتی و سایت‌های زیر استفاده شده است:
- Codal.ir
- TSEMC.com
- Bourseview.com
- OPEC.org
- Tanckertrackers.com
- Irancr.com
- statista.com
شرکت مشاور سرمایه‌گذاری دانایان دارای مجوز رسمی تحت نظارت سازمان بورس و اوراق بهادار تهران، با ارائه‌ی خدمات تحلیلی و مشاوره‌ی مالی در زمینه‌های سرمایه‌گذاری، ادغام و تملیک، مدیریت ریسک، تأمین مالی و اصلاح ساختار مالی و سازمانی با استفاده از کارشناسان باتجربه و متخصص در راستای حداکثرسازی منافع مشتریان و ذینفعان فعالیت میکند. ما در شرکت مشاور سرمایه‌گذاری دانایان بر آنیم با ارائه محدوده وسیعی از خدمات مالی، ابزارها و محصولات مالی متنوع قدمی کوچک اما تأثیرگذار در جهت ارتقاء سطح خدمات مالی کشور برداریم. خدمات سازمانی قابل ارائه:
- تحلیل و ارزش‌گذاری
- مشاوره سرمایه‌گذاری
- مشاوره تأمین مالی
- مشاوره عرضه و پذیرش
سلب مسئولیت: این گزارش و محتوای آن صرفا جهت اطلاع از آخرین وضعیت بازارهای دارایی بوده و به تنهایی جهت اخذ تصمیمات سرمایه‌گذاری مناسب نیست و مشاور سرمایه‌گذاری دانایان مسئولیتی در قبال خرید و فروش‌های صورت گرفته نخواهد داشت.
تهیه‌کننده گزارش: مهدی چاوشی
